Δυο συναντήσεις της Λέσχης Ανάγνωσης: Διαβάζοντας τον Πάουλο Φρέιρε

της Αγγελικής Ηλία

Το κείμενο αυτό δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Παιδεία και Κοινωνία, στο τεύχος 29, Δεκέμβριος 2007.




Για τους περισσότερους από μας, το βιβλίο «Δέκα επιστολές προς εκείνους που τολμούν να διδάσκουν», ήταν η πρώτη γνωριμία με το έργο του Φρέιρε. Όπως βλέπουμε και από τον τίτλο, στο βιβλίο αυτό, ο Φρέιρε απευθύνεται στον εκπαιδευτικό, μεταφέροντας την πλούσια εμπειρία του ως μαχόμενου παιδαγωγού. Η «κριτική παιδαγωγική» του Φρέιρε δεν είναι όμως μια μέθοδος που αντιγράφεται και εφαρμόζεται, αλλά μια παιδαγωγική που δημιουργείται και αναδημιουργείται απ’ τον κάθε εκπαιδευτικό μέσα στην τάξη όπου κάθε φορά διδάσκει.
Το βιβλίο είναι ταυτόχρονα παιδαγωγικό, πολιτικό και φιλοσοφικό.
Εντυπωσιάζει κάθε εκπαιδευτικό με τις ριζοσπαστικές ιδέες του, που αντλούν τη δύναμή τους από τη βαθιά και πολύχρονη άσκηση της πρακτικής του δασκάλου.
Πράγματι, θεωρία και πρακτική είναι για τον Φρέιρε, διαλεκτικά και αξεδιάλυτα συνδεδεμένες. Αυτό το εφαρμόζει στον τρόπο που επιλέγει να διδάξει και να επιμορφώσει τους εκπαιδευτικούς, καθώς και στον τρόπο που προτείνει για την αξιολόγηση του έργου του σχολείου.
Στα προγράμματα επιμόρφωσης δασκάλων που εφάρμοσε, απέρριψε τον καθιερωμένο προγραμματισμό «πρώτα η θεωρία (με διαλέξεις ειδικών), μετά η πρακτική (με διδασκαλία από τους εκπαιδευόμενους δασκάλους)». Στα προγράμματα αυτά, οι δάσκαλοι δίδασκαν και οι επιμορφωτές παρακολουθούσαν. Μετά από κάθε διδασκαλία, ακολουθούσε σεμινάριο αξιολόγησής της, όπου δάσκαλοι και επιμορφωτές συζητούσαν για τα σφάλματα και τα θετικά σημεία της διδασκαλίας.
(Δεν μπορούμε να μη σκεφτούμε εδώ, τη δική μας εμπειρία από κάθε είδους επιμορφωτικά σεμινάρια, όπου ούτε καν ακολουθεί πρακτική!).
Αξίζει να σημειώσουμε εδώ, ότι οι ενήλικες αναλφάβητοι τους οποίους δίδασκαν οι δάσκαλοι, συμμετείχαν και ενημερώνονταν σε όλες τις φάσεις του προγράμματος. Γνώριζαν το είδος και το σκοπό του προγράμματος στο οποίο συμμετείχαν. Αυτό δεν είναι μόνο ένα στοιχείο οφειλόμενης δημοκρατικής συμπεριφοράς προς όλους, αλλά είναι και θεμελιώδες στοιχείο της παιδαγωγικής του Φρέιρε. Η παιδαγωγική του Φρέιρε έχει ως στόχο την απελευθέρωση των καταπιεζόμενων, που συντελείται καθώς συνειδητοποιούν κριτικά τη θέση τους μέσα στην κοινωνία και κατανοούν τα αίτια που τους έχουν μεταμορφώσει από ανθρώπους σε αντικείμενα. Είναι λοιπόν φανερό ότι μια τέτοια απελευθερωτική παιδαγωγική δεν μπορεί να χρησιμοποιεί και η ίδια ως αντικείμενα τους διδασκόμενους, είτε πρόκειται για ενήλικες αναλφάβητους, είτε για ανήλικους μαθητές.
Ριζοσπαστικές είναι και οι απόψεις του Φρέιρε για την αξιολόγηση εκπαιδευτικών και μαθητών. Η αξιολόγηση των μαθητών θα έπρεπε να έχει ως στόχο τη βελτίωση της πρακτικής των εκπαιδευτικών. Λειτουργεί όμως ως τιμωρία των μαθητών.
Η αξιολόγηση της σχολικής μονάδας θα ’πρεπε, σύμφωνα με τον Φρέιρε, να προηγείται του σχεδιασμού της διδακτικής παρέμβασης. Όταν ο Φρέιρε ήταν Γραμματέας Παιδείας στο Σάο Πάολο, είχε δημιουργήσει ομάδες επιμόρφωσης όπου συμμετείχαν δάσκαλοι, διευθυντές, σύμβουλοι, υπεύθυνοι κυλικείου, επιστάτες, καθαρίστριες και γονείς γιατί όλοι αυτοί αποτελούν μέρος της σχολικής κοινότητας.
Οι ικανοί εκπαιδευτικοί που διαθέτουν πολιτική διαύγεια, πρέπει, σύμφωνα με τον Φρέιρε, να απορρίψουν τα προκατασκευασμένα διδακτικά πακέτα, τις έτοιμες διδακτικές προτάσεις που κατασκευάζουν κάποιοι ειδικοί στα γραφεία τους. Είναι τουλάχιστον αντιφατικό, για να μην πούμε υποκριτικό, το γεγονός ότι ενώ μας προτρέπουν να γίνουμε κριτικοί, δημιουργικοί και τολμηροί, μας εγκλωβίζουν παθητικά στην εκμάθηση και στην εξοικείωση με κάθε λεπτομέρεια του διδακτικού πακέτου και περιορίζουν τη δημιουργικότητα που έχουμε ως εκπαιδευτικοί.
(Νομίζω ότι και σ’ αυτό το σημείο έχουμε μεγάλη και πικρή πείρα από τις έτοιμες και λεπτομερέστατες προτάσεις που κατά καιρούς μας στέλνει το Υπουργείο, το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, το ΚΕΕ κ.α. Μάλιστα οι νέοι συνάδελφοι, όσοι πέρασαν από τη διαδικασία του ΑΣΕΠ έχουν επιπλέον εξεταστεί στα προκατασκευασμένα αυτά διδακτικά πακέτα).
Αλλά το να αφήσουμε ελεύθερο τον εκπαιδευτικό να επιλέγει κάθε φορά το κατάλληλο αναλυτικό πρόγραμμα και την κατάλληλη παιδαγωγική μέθοδο στην τάξη του, προϋποθέτει εμπιστοσύνη της Πολιτείας και της διοίκησης στον εκπαιδευτικό και πίστη στην αποστολή του. Παρομοιώσεις του εκπαιδευτικού συστήματος με «τρύπιο τενεκέ» από τον ίδιο τον πρωθυπουργό της Ελλάδας, για να δικαιολογηθεί η έλλειψη χρηματοδότησης της Παιδείας, μας δείχνουν καθαρά το βαθμό εμπιστοσύνης της ελληνικής Πολιτείας στον εκπαιδευτικό και το «σεβασμό» που επιδεικνύουν στην αποστολή του.
Γι αυτό, το αίτημα της σωστής εκπαίδευσης και της επιμόρφωσης των εκπαιδευτικών είναι τόσο καίριο. Η επιμόρφωση, λέει ο Φρέιρε, θα δώσει τη δύναμη στους εκπαιδευτικούς να αρνηθούν το ρόλο του «εξημερωτή», απομυθοποιώντας τον αυταρχισμό των διδακτικών πακέτων και της διοίκησης. Θα μας δώσει τη δύναμη να τολμάμε να λέμε όχι στη γραφειοκρατικοποίηση του νου στην οποία είμαστε εκτεθειμένοι κάθε μέρα.
Η πίστη στην αξιοπρέπεια και τη σπουδαιότητα της αποστολής του εκπαιδευτικού, θα βοηθήσει επίσης τους δασκάλους να αρνηθούν το «ρόλο του γονιού στον οποίο», σύμφωνα με τον Φρέιρε, «προσπαθούν να υποβιβάσουν το ρόλο του δασκάλου στη Βραζιλία τα τελευταία 30 χρόνια». (Άραγε μόνο στη Βραζιλία υπάρχει αυτή η τάση;) «Αυτό υποτιμά τη διδασκαλία, που από τη φύση της σχετίζεται με αυστηρές πνευματικές αναζητήσεις, αναθέτοντας στους δασκάλους την ευθύνη να αμβλύνουν όλα τα δεινά της κοινωνίας και κυρίως τη σκληρή και άδικη ύπαρξη της φτώχειας που επηρεάζει άμεσα και πολλαπλά τους μαθητές τους.»
Αντιγράφουμε και πάλι από τον Φρέιρε:
«Η ταύτιση του ρόλου του δασκάλου με το ρόλο του γονιού είναι μια ιδεολογική παγίδα και ισοδυναμεί με τη διακήρυξη ότι οι δάσκαλοι, σαν καλοί γονείς, δεν πρέπει ποτέ να απεργούν.. Αυτή η ιδεολογία αφαιρεί από τους δασκάλους τη δύναμη να διαμαρτύρονται υπέρ των μαθητών τους, απαιτώντας καλύτερες συνθήκες εργασίας…. Αυτό το ιδεολόγημα έχει κάνει επίσης πολλούς γονείς να αντιδρούν και να κατηγορούν τους δασκάλους όταν, ασκώντας το δικαίωμα της απεργίας, διαμαρτύρονται για τις απαράδεκτες συνθήκες εργασίας».
Ποια είναι, σύμφωνα με τον Φρέιρε, η αποστολή του εκπαιδευτικού;
Πρέπει πρώτα απ’ όλα ο δάσκαλος να είναι και μαθητής. Δεν υπάρχει διδασκαλία χωρίς μάθηση. Πρέπει δηλαδή η διδασκαλία και η μάθηση να γίνονται έτσι, ώστε εκείνοι που διδάσκουν να μαθαίνουν. Χρειάζεται σοβαρότητα, καθώς και επιστημονική, σωματική και συναισθηματική προετοιμασία. Απαιτεί ταπεινοφροσύνη και ανοχή στη διαφορετικότητα. Είναι μια αποστολή που απαιτεί από όσους αφοσιώνονται στη διδασκαλία, ένα είδος αγάπης, όχι μόνο για τους άλλους, αλλά γι αυτή καθαυτή τη διδασκαλία. Απαιτεί να έχουμε την τόλμη να αγαπάμε και την τόλμη να μιλάμε για αγάπη χωρίς το φόβο να μας πουν γελοίους ή μη επιστημονικούς.
Απαιτεί την τόλμη να διδάσκουμε για πολύ καιρό με συνθήκες που ξέρουμε καλά: χαμηλούς μισθούς, έλλειψη σεβασμού και τον κίνδυνο να γίνουμε κυνικοί. Απαιτεί να έχουμε την ικανότητα να αγωνιζόμαστε για την ελευθερία, χωρίς την οποία η διδασκαλία δεν έχει σκοπό. Απαιτεί να είμαστε ενωμένοι για να είναι αποτελεσματικός ο αγώνας μας. Να μη θεωρούμε ότι πρόκειται για ξεχωριστό ή ατομικό αγώνα, ακόμα κι όταν ασκούνται διώξεις ενάντια σε κάποιον εκπαιδευτικό, για λόγους που είναι προσωπικοί. Να αγωνιζόμαστε για μόνιμη και διαρκή επιμόρφωση.
Χωρίς την επίγνωση της αξιοπρέπειας και της σπουδαιότητας της αποστολής μας, ξεκινάμε σχεδόν νικημένοι τον αγώνα μας για να πετύχουμε αξιοπρεπή μισθό και σεβασμό για τη δουλειά μας.

Η ανάγκη να αγωνιζόμαστε αποτελεσματικά για τα δικαιώματά μας, η ανάγκη να νιώθουμε επαρκείς και σίγουροι για την κοινωνική και πολιτική σπουδαιότητα της αποστολής μας, πηγάζει, σύμφωνα με τον Φρέιρε, και από το γεγονός ότι οι πολύ χαμηλοί μισθοί, η υποχρηματοδότηση της Παιδείας, δεν εξαρτώνται μόνο από την οικονομική δυνατότητα του κράτους. Όλα αυτά έχουν σχέση και με την αντίληψη του κράτους στην αντιμετώπιση των δημόσιων εξόδων, την ιεράρχηση και προτεραιότητα των δαπανών.
Διαβάζουμε τις «Δέκα επιστολές προς εκείνους που τολμούν να διδάσκουν» και αν ξεχαστούμε, μπορεί να νομίσουμε ότι διαβάζουμε για τη σημερινή ελληνική πραγματικότητα:

«Πρέπει να αντικρούσουμε επιχειρήματα σαν κι αυτό: ότι μπορούμε να δώσουμε αυξήσεις στους δικαστικούς γιατί είναι λίγοι, αλλά δεν μπορούμε να δώσουμε αυξήσεις στους εκπαιδευτικούς γιατί είναι πολλοί. Όχι, δεν είναι επιχείρημα αυτό. Πρώτα θέλω να ξέρω αν οι δάσκαλοι είναι σημαντικοί ή όχι. Θέλω να ξέρω αν οι μισθοί τους είναι ανεπαρκείς, αν η αποστολή τους είναι αναντικατάστατη ή όχι….
..Είναι προφανές ότι τα προβλήματα που σχετίζονται με την εκπαίδευση δεν είναι μόνο παιδαγωγικά. Είναι πολιτικά, ηθικά και οικονομικά.
Οι πρόσφατες αποκαλύψεις οικονομικών σκανδάλων στο σύστημα κοινωνικής ασφάλισης, (στη Βραζιλία!! μην παρασυρόμαστε), αφορούν ποσά που θα έφταναν για να χτιστούν σπίτια για 600.000 χαμηλόμισθες οικογένειες σ’ ολόκληρη τη χώρα.
Όταν υπάρχουν αρκετά χρήματα για έναν τομέα και όχι για έναν άλλο, η αιτία ίσως βρίσκεται στην πολιτική των δαπανών…..Αυτό δεν είναι τεχνικό πρόβλημα, είναι πολιτική επιλογή…
..Πιστεύω πως η εκπαιδευτική ομοσπονδία πρέπει να προσθέσει μια νέα διεκδίκηση στο πλαίσιο των αιτημάτων της: … το αίτημα για αυστηρό έλεγχο της πολιτικής των δημόσιων δαπανών, συμπεριλαμβανομένης και της σημαντικής διαφοράς ανάμεσα στους μισθούς των δασκάλων και στους μισθούς των άλλων επαγγελματιών….
..δεν μπορώ να καταλάβω τη δυσανάλογη διαφορά ανάμεσα στο μισθό του προέδρου ενός κυβερνητικού οργανισμού και στο μισθό ενός δασκάλου. Η ειρωνεία είναι ότι ο σημερινός πρόεδρος του κυβερνητικού οργανισμού, πέρασε κάποτε από τα χέρια του δασκάλου.»

Αφιερώνουμε επίσης το παρακάτω απόσπασμα από το βιβλίο του Φρέιρε, σ’ όσους συναδέλφους, έχοντας χρόνια στην εκπαίδευση, νιώθουν ότι κουράστηκαν και δεν βρίσκουν πια νόημα στη συμμετοχή στις συλλογικές διαδικασίες.

«Ίσως κάποιος αναγνώστης, περισσότερο υπαρξιακά κουρασμένος και ιστορικά αναισθητοποιημένος, πει ότι ονειρεύομαι πάρα πολύ. Ναι, ονειρεύομαι, επειδή ως ιστορική οντότητα, αν δεν ονειρεύομαι, δεν μπορώ να είμαι οντότητα.»

Κλείνοντας αυτόν τον απολογισμό από την ανάγνωση του βιβλίου του Φρέιρε, θα ήθελα να ευχαριστήσω το Πειραματικό Γυμνάσιο Κορίνθου για τη φιλοξενία της Λέσχης. Πολλές ιδιαίτερες ευχαριστίες στο διευθυντή Μ. Ασημακόπουλο για τη διάθεση της βιβλιοθήκης και στις συναδέλφους Φρόσω Γουγούλα και Σύλια Γιαννακοπούλου για την ανεκτίμητη, γόνιμη παρουσία τους ( καθώς και… για τον καφέ, τις πορτοκαλάδες και τα κέικ που συνέχεια μας κερνούν). Ευχαριστώ επίσης, το συνάδελφο και συνδιοργανωτή της Λέσχης Χρήστο Κόλλια, για το σχεδιασμό της αφίσας της Λέσχης, το φορητό υπολογιστή και τα βιντεάκια από το YouTube, καθώς και όλους τους συναδέλφους που συμμετείχαν στις δύο συναντήσεις της Λέσχης Ανάγνωσης Εκπαιδευτικών.
Όλοι εμείς, σας καλούμε σε μια νέα συνάντηση, με το επόμενο βιβλίο της Λέσχης και διαβεβαιώνουμε ότι θα συνεχίσουμε:

.. να μελετάμε, να μαθαίνουμε, να διδάσκουμε…με συναίσθημα, με πάθος, με επιθυμίες, με φόβο, με αμφιβολίες και με κριτική σκέψη.